Mỗi độ Xuân về, không khí đón Tết của các chiến sỹ cách mạng bị địch bắt giam trong các nhà tù diễn ra thật đầm ấm, vui tươi. Những người có gia đình hoặc cơ sở tiếp tế bánh kẹo đều bày ra để góp vui. Phút giao thừa, anh em ngồi quây quần bên nhau trò chuyện, ca hát, ngâm thơ. Những câu thơ chúc Tết, mừng Xuân chân thực, giản dị như chính tâm hồn người cách mạng đã giúp họ vơi đi nỗi nhớ gia đình và thêm lạc quan, tin tưởng vào thắng lợi của cuộc kháng chiến giải phóng dân tộc.
Nhà tù Hỏa Lò
Tết Nguyên đán năm Quý Dậu (1933), tại Nhà tù Hỏa Lò, các chiến sỹ cách mạng đã tổ chức cuộc “chơi Xuân” trong tù. Gọi là cuộc chơi bởi ở đó có cờ tướng, ca kịch và cả thơ. Mặc dù là ngày Tết nhưng sáng mồng Một, giám thị vẫn bắt tù nhân phải khiêng thùng phân đi đổ, và bữa ăn vẫn chỉ là những cái “lập là” (giống như cái chậu gỗ đựng cám cho heo) đựng cơm hôi, cá thối. Anh em tù chính trị đã mở một cuộc thi thơ với đầu đề “Tết nhà pha” ở Hỏa Lò, lấy vần “pha” là ý chính. Bài thơ được giải nhất trong cuộc thi thơ năm đó, có tựa đề “Tết nhà pha” của tác giả Trần Cung:
“Năm mới sang rồi, năm cũ qua
Đời tù mới, cũ khéo phôi pha
“Nghinh tân” lễ mễ khiêng “ti nét”
“Bái tế” lom khom bế “lập là”
Mặt trái đời kia toàn mặt quỷ
Trò chơi xuân đó thiếu “trò ma”
Mùi đời nếm trải, ai sành sỏi?
Có biết mùi này... mặn, nhạt a?”
Đồng chí Trần Cung
Còn ở Nhà tù Côn Đảo, Tết Nguyên đán năm Tân Mùi (1931), dù biết bao khó khăn, gian khổ, nhưng anh em tù chính trị vẫn tổ chức đón Tết. Và thơ Tết trong tù lại vang lên với khí thế sục sôi cách mạng, thể hiện rõ tinh thần lạc quan:
“Nhà tù Côn Đảo buổi xuân sang
Muôn trái tim căm lũ bạo tàn
Chúc Tết: mưa roi đàn quỷ trút
Đón Xuân: nổi nhạc nhịp xiềng vang
Ca cơm sạn sỏi nhai thêm những...
Miếng thịt cao su nuốt lại càng...
Gian khổ sá chi đời cách mạng
Còn xuân ắt hẳn có vinh quang”
Tết Côn Đảo - 1931
Nhà tù Côn Đảo
Dưới sự lãnh đạo của Chi bộ Đảng trong tù, anh em tiến hành đấu tranh, giám thị phải nhượng bộ để tù chính trị tổ chức Tết. Năm 1936 lại có thêm bài thơ “Tết Côn Đảo” với nội dung như sau:
“Nhà tù Côn Đảo Tết năm nay
Chẳng rượu phông-ten cũng thấy say
Tiệc kẹo đón xuân ba dãy chiếu
Mét-tinh nổ pháo một tràng tay
Quảng Châu kịch nói: anh em thú
Quốc tế ca vang: lũ quỷ cay
Thắng lợi đấu tranh là thế đấy
Van xin đế quốc có ăn mày”
Nguyễn Văn Hoan
(còn tiếp)
Nguyễn Khánh Hồng - Tổng hợp và biên soạn
* Tài liệu tham khảo: “Thơ và câu đối Tết trong tù” của Nguyễn Thị Y