Cách đây vừa tròn 45 năm, bắt đầu từ ngày 12 tháng 02/1973, những viên phi công Mỹ bị bắt trong chiến tranh Việt Nam đã lần lượt được trao trả cho Chính phủ Hoa Kỳ. Trong số những phi công được trở về quê nhà vào thời điểm lịch sử đó có Trung úy Hải quân Everett Jr. Alvarez, đây là viên phi công Mỹ đầu tiên bị bắt khi xâm phạm vùng trời miền Bắc Việt Nam. Và giờ đây, cựu phi công Hoa Kỳ Everett Jr. Alvarez là 1 trong số 10 nhân vật đang được giới thiệu trong trưng bày “Tìm lại ký ức” tại Di tích lịch sử Nhà tù Hỏa Lò.
Trung úy Hải quân Everett Jr. Alvarez trên tàu sân bay
Khoảng 14 giờ 30 ngày 05/8/1964, một chiếc thuyền trở 03 chiến sỹ thuộc tổ Cơ yếu Cô Tô đi ngang qua địa phận Hà Tu (thuộc thị xã Hòn Gai, tỉnh Quảng Ninh) thì nghe thấy tiếng súng pháo từ tàu Hải quân và từ trận địa phòng không trên bờ nhả đạn lên trời… và rồi một chiếc máy bay Mỹ bị cháy, phụt khói rơi ngay phía trước mũi thuyền. Các đồng chí chèo nhanh thuyền về phía đó. Cách chỗ dù rơi khoảng 50 mét thì phát hiện một viên phi công đang sặc sụa dưới biển. Hôm đó, nếu thuyền không đến kịp, chắc chắn viên phi công sẽ chết đuối. Đồng chí Nguyễn Kim Bảo là người ngồi bên mạn thuyền nhanh trí ghì một tay vào cột buồm, một tay thả xuống túm tóc phi công kéo lên và nhắc anh em trên thuyền: “Trói tạm vào cột buồm, vì nó mặc quần áo bay!”.
Trung úy Everett Jr. Alvarez khi bị bắt
Đồng chí Bảo liền bóc bao thuốc lá, châm cho anh ta một điếu. Sau đó, đồng chí lấy trong túi ra một tờ giấy, viên phi công nhìn rồi gật đầu ra hiệu rằng trong túi anh ta cũng có một thứ gì đó, đồng chí Bảo liền lại gần và lấy ra một giấy chứng minh thư cùng một vài thứ khác. Viên phi công ở trên thuyền một khoảng thời gian khá dài mới có tàu từ Hòn Gai chạy ra để chuyển phi công về đất liền. Các chiến sỹ Cơ yếu bàn giao viên phi công cho tổ công tác, không có giấy tờ gì kèm theo và chỉ thông báo: “Chúng tôi là tổ Cơ yếu Cô Tô”. Viên phi công bị bắt hôm đó chính là Trung úy Hải quân Everett Jr. Alvarez.
Dẫn giải phi công Alvarez về Căn cứ Hải quân I
Everett Jr. Alvarez được đưa lên chiếc tàu mang số hiệu T134 cập cảng Hòn Gai, về Căn cứ Hải quân I. Khi đó anh ta vẫn mặc nguyên bộ quần áo bay ngấm nước và được đưa vào một căn phòng nhỏ. Hai chiến sỹ của căn cứ Hải quân là đồng chí Phạm Đình Đắc (tổ trưởng thông tin) và Lê Đình Thông (công tác ở Ban Chính trị) nhận được lệnh đến bộ phận Giao tế Quảng Ninh (nơi tiếp đón khách nước ngoài) mang 1 cốc cà phê và 2 điếu thuốc lá Điện Biên về cho viên phi công! Cả hai người đều ngạc nhiên vì không hiểu sao phải “đón tiếp” viên phi công Mỹ như khách vậy? Nhưng đã là mệnh lệnh nên họ phải thực hiện ngay. Cà phê và thuốc lá được các chiến sỹ mang vào phòng, viên phi công cứ huơ huơ tay... Mãi sau các đồng chí mới hiểu anh ta muốn xin nước rửa tay trước khi uống cà phê.
Khi cà phê, thuốc lá được đặt trước mặt Alvarez, đồng chí Tân là cán bộ phiên dịch Cảng vụ Quảng Ninh bảo Alvarez ngồi xuống và nói bằng tiếng Anh: “Would you like some sugar?” (Anh có dùng đường không?). Alvarez ngơ ngác, chắc là bị bất ngờ vì anh ta không thể hình dung nổi tại sao đối phương lại có thiện chí với mình như vậy, nên cứ lúng túng, hết nhìn người này lại nhìn người kia. Đồng chí Tân phải nhắc lại bằng tiếng Anh một lần nữa. Lần này thì Alvarez hiểu ra, anh ta vội vàng nói: “Thank you!” (cảm ơn). Alvarez nuốt vội một ngụm cà phê, rít một hơi thuốc lá với vẻ mặt mãn nguyện… Trước khi sang Việt Nam tham chiến, Alvarez đã được tuyên truyền rằng “nếu không may bị bắt làm tù binh thì sẽ bị đối xử tồi tệ...”. Nhưng giờ đây thì sự việc diễn ra trước mắt Alvarez lại trái ngược hoàn toàn, khiến anh ta tỏ thái độ ngạc nhiên đến ngỡ ngàng.
Trung úy phi công Everett Jr. Alvarez
Đồng chí Nguyễn Tuấn Ngọc, khi đó là thiếu tá Công an tỉnh Quảng Ninh còn cho biết thêm: Sở dĩ có cốc cà phê cho phi công Alvarez là từ ý kiến của Thủ tướng Phạm Văn Đồng. Hôm ấy, Thủ tướng đang có mặt ở Bãi Cháy để chứng kiến tinh thần chiến đấu ngoan cường của quân và dân Hòn Gai. Khi biết tin bắt được phi công, Thủ tướng đã cho đồng chí thư ký riêng đến truyền đạt ý kiến: “Người ta đã là tù binh thì phải đối xử theo Công ước Quốc tế. Nếu người ta đói thì cho ăn, khát thì cho uống, kể cả cà phê, thuốc lá!”.
Theo như lời kể của ông Phạm Đình Đắc: Lúc đầu Alvarez cũng “kiêu” lắm. Khi cán bộ của ta thẩm vấn, anh ta kiên quyết không trả lời. Thế nhưng, sau khi được uống cốc cà phê, Alvarez đã thay đổi thái độ hoàn toàn, trả lời tất cả những câu hỏi của đồng chí cán bộ Ban tác chiến Căn cứ Hải quân I.
Phi công Alvarez trò chuyện với cán bộ quản giáo tại Trại giam Hỏa Lò
Ngày hôm sau, cán bộ của Bộ Tổng Tham mưu Quân đội nhân dân Việt Nam đã về Hòn Gai trực tiếp khai thác phi công bị bắt. Sau đó Alvarez được chuyển về “Hilton - Hà Nội”, anh ta đã sống ở đó gần 9 năm. Ngày 12/02/1973, Alvarez được Chính phủ Việt Nam trao trả cho Chính phủ Hoa Kỳ.
Cựu phi công Alvarez (áo đen) trong một lần quay trở lại Việt Nam
Với những người được chứng kiến sự việc của phi công Alvarez hôm đó đều có chung một suy nghĩ: Chắc chắn ly cà phê mà Alvarez đã uống trong ngày 05/8/1964 đáng nhớ ấy rất có ý nghĩa, chính điều đó đã ít nhiều đã làm thay đổi suy nghĩ và cách nhìn của một phi công Mỹ về những con người Việt Nam.
Nguyễn Khánh Hồng - Tổng hợp và biên soạn
Ảnh: Tư liệu